Sáng tạo Tỉnh táo 101: Hiểu, Thích và Tin

Thuộc giới nữ và sinh ra trong một gia đình châu Á, mình lớn lên trong rất nhiều những yêu cầu mà ít ai nói cho rõ ràng được lý do. Chẳng hạn như hãy ăn mặc nữ tính, hãy để tóc dài và hãy dưỡng da cho trắng sáng.

Thành niên, mình học và thực hành thiết kế tại đất nước quê nhà, nơi mà ranh giới giữa ‘thiết kế’ (1) và ‘sáng tác nghệ thuật’ (2) vẫn còn nhập nhằng. Mình đã gặp nhiều nghệ-sí-thiết-kế. Thay vì dùng thiết kế như một phương tiện để giải quyết một vấn đề cần-được-giải-quyết, họ thông qua thiết kế để thể hiện cái tôi và cảm xúc cá nhân. Dù những sản phẩm của họ vẫn có giá trị nhất định, mình lại không khoái lắm cách tiếp cận này, trong thời điểm mà hàng hóa thì dư thừa còn tài nguyên thiên nhiên thì dần cạn.

Mình may mắn có một tính cách tưng tửng. Vì không hiểu lắm chuyện ăn mặc nữ tính nên mình vẫn luôn chọn thứ mình hiểu: thoải mái mới vui được. Quần thì thoải mái cho vận động, còn đầm thì thoải mái cho não – tròng vào là xong, không cần phải nghĩ nhiều. Mình hiểu tóc ngắn thì nhẹ đầu, ít tốn dầu gội và mát mẻ, trong khi nếu quá lười (hoặc quá nghèo) để đi cắt tóc mỗi tháng thì tóc sẽ dài ra, rồi hàng xóm và họ hàng sẽ ồ lên rằng cháu nó trông trưởng thành. Mình thích dậy sớm ra biển ngắm mặt trời mọc, nên mình cũng ghiền màu nâu chiến tích mà mặt trời để lại trên da mình. Thế là mình lướt êm qua những nỗi bất an mà nữ giới hay gặp phải, cũng như chưa bao giờ trải qua việc phải biến hình để đổi lấy sự công nhận bên ngoài. Chỉ vì mình hiểu, từ đó, thích và tin điều mình chọn.

Thế giới công việc của người lớn có vẻ rắc rối hơn thế giới nội tâm của một cô gái nhỏ. Mình đã dành những năm đi làm đầu tiên để ngụp lặn cùng các nghệ-sí, các khách hàng, các quản lý và những yêu cầu có lúc vui có lúc nhộn. Có rất nhiều trường hợp, cách đặt vấn đề của nhóm nói trên không hề đến từ một cơ sở thông tin hay hệ thống phân tích rõ ràng. Họ yêu cầu ‘lòng tin’ từ đội ngũ và đề cao ‘cảm nhận’ (‘sense’) của bản thân. Một lần nữa, dù vẫn tôn trọng sự lựa chọn của mỗi người, mình phải chỉ ra rằng cách thức làm việc mang tính chủ quan như thế thường tiêu tốn thời gian và năng lượng tinh thần của đoàn đội một cách khủng khiếp vì nó thiếu sự minh bạch và tiềm ẩn những khe hở cho lợi ích cá nhân. Với nền tảng tưng tửng vốn có, mình không tin vào cách làm việc như vậy. Thế là, mình tự tìm hiểu về những cách tiếp cận thiết kế mang tính khách quan và hiệu quả hơn để giữ cho bản thân một đường đi tỉnh táo.

Mình muốn ghi lại ở đây những việc mình làm để giữ sự minh bạch trong những dự án mình tham gia. Mình sẽ viết ở hai góc nhìn, cũng là hai giai đoạn mình đã trải qua: Người Học và Người Dẫn Dắt.

1, Người Dẫn Dắt

Một Người Dẫn Dắt được giao cho trọng trách làm dẫn dắt vì họ đã được tin tưởng và công nhận dựa vào những thành tựu chuyên môn và năng lực cũng như mong muốn dẫn dắt thế hệ tiếp theo.

Ưu điểm của Người Dẫn Dắt là sống chạm đất. Thuở xưa, họ cũng đã từng là cánh chim bay lượn không biết mỏi với nhiều mơ mộng. Rồi thì vì cơm áo gạo tiền, vì những bài học vũ trụ thả xuống, hay may mắn nhờ tu tập nhiều đời nhiều kiếp tự ngộ ra, Người Dẫn Dắt đã tích lũy đủ kinh nghiệm để cân bằng giữa ý tưởng và khả năng triển khai. Thế là chân họ chạm đất và họ biến thành Người Dẫn Dắt.

Sẽ là hoàn hảo và không có gì để bàn thêm nếu những Người Dẫn Dắt hiểu vai trò của mình và phân chia một ranh giới lành mạnh giữa mục đích và mong muốn của bản thân so với của Người Học và của các bên liên quan như nhà đầu tư hay khách hàng. Sẽ luôn có mâu thuẫn, nếu Người Dẫn Dắt hướng đến một dự án sáng tạo độc đáo nhất vũ trụ, trong khi Người Học chỉ tìm ‘trải nghiệm’ để chọn hướng đi, hay khách hàng chỉ muốn bán được hàng trong vài con trăng rồi đưa gia đình đi du lịch năm châu.

Vậy nên, để có đời sống tinh thần khỏe mạnh và sự nghiệp hanh thông, Người Dẫn Dắt cần minh bạch về mục tiêu trong phạm vi quyền hạn của chính họ. Người Dẫn Dắt cần:

(1) Làm rõ mục tiêu chung:

Mục tiêu chung có thể là tầm nhìn, sứ mệnh đối với một tổ chức; hoặc một kết quả mong muốn đối với một dự án. Kết quả đó có thể là doanh thu hay độ phổ biến trong đại chúng.

(2) Làm rõ mong muốn và khả năng của đoàn đội:

Khả năng, sở trường, sở đoản của những người làm việc chung, dù cấp trên hay dưới cũng khá quan trọng một khi đã làm việc chung. Nếu đội ngũ của Người Dẫn Dắt là các ngôi sao, không cần bàn đến năng lực, thì hiểu mong muốn của nhau là điều cần thiết để tránh những va chạm vì lòng tự tôn. Nếu đội ngũ là những người không mấy tham vọng, nhưng mình lại muốn hái sao, thì cũng cần thông cảm hoặc điều chỉnh mục tiêu để tránh tổn hao năng lượng và thời gian.

(3) Xác định mục tiêu của bản thân:

Khi nhìn được bức tranh lớn, Người Dẫn Dắt đã phần nào biết được những lợi ích mình có thể nhận. Vậy, họ có thể xem xét lợi ích đó có khớp với mong muốn cá nhân hay không, và nếu không khớp thì có thể chấp nhận hoặc điều chỉnh hai phía hay không. Khi tham gia, dự án này, cái ta muốn tìm kiếm là kho báu của cải hay kinh nghiệm quản lý, hay vì nó là một dự án hay và phù hợp với lẽ sống của chính ta nên những cái khác không còn quan trọng?

Vì con người luôn có nhu cầu khác nhau ở mỗi giai đoạn trong đời, lúc là nuôi sống bản thân, lúc là tìm kiếm lẽ sống, lúc là đền đáp cho cộng đồng, nên chẳng sao nếu một dự án hay một công việc ở hiện tại không thể thỏa mãn hết những điều ta hằng mong. Việc xác định mục tiêu giúp ta không bức bối khi chưa thực hiện được giấc mơ lớn (nếu có), hoặc ít ra cũng có cơ sở để chấp nhận, vượt qua, hay hòa hoãn khi có những trải nghiệm không mong muốn.

(4) Thống nhất Mục Tiêu Chung:

Để giúp đoàn đội và Người Học không lạc lối, để nhà đầu tư biết vốn liếng của mình đang chuẩn bị sinh lời đẻ lãi hay sắp đổ sông đổ biển, để phòng tránh Người Dẫn Dắt giữa đường nắng to, ốm đau, mệt, nghỉ, thì Mục Tiêu Chung cần được thông báo cho tất cả thành viên ngay khi bắt đầu.

Mục Tiêu Chung thường bao gồm, nhưng không giới hạn trong:

(a) Mục tiêu của dự án.

VD: Doanh thu hay Danh vọng?

(b) Phạm vi dự án.

VD: Làng xã hay Biển cả?

(c) Đối tượng được hưởng lợi từ dự án.

VD: Gia đình hay Hàng xóm?

(d) Các bên liên quan trong quá trình làm việc

VD: Sharks’ Tank hay Phụ huynh?

(5) Đưa ra quy trình làm việc

Nếu ở các tập đoàn, quy trình làm việc thường đã được xây dựng rõ ràng, người mới không cần phải tự nghĩ ra cách làm việc tối ưu, thì start-ups là nơi quy trình dễ còn nằm trong thời đại hỗn mang. Ở mặt khác, việc luyện tập kỹ năng quan sát, ghi chép các bước làm việc rồi tóm gọn lại thành quy trình sau mỗi lần làm một dự án mới, sẽ giúp cả Người Dẫn Dắt và Người Học ở các start-ups có cơ hội được va chạm với đa dạng các tình huống, giúp khả năng nắm bắt linh động hơn.

Sau khi xác định Mục Tiêu Chung, cũng là trả lời câu hỏi ‘Tại Sao?’ và ‘Cái gì?’, Người Dẫn Dắt cần đưa ra cách làm việc, trả lời cho câu hỏi ‘Như thế nào?’. Quy trình làm việc không rõ ràng ở môi trường nhỏ, đồng nghiệp là ‘cá mè một lứa’ rất dễ dẫn đến làm việc chồng chéo hoặc mỗi người một hướng, không đem lại hiệu suất cao.

Mình tạm gọi bản thân là Người Dẫn Dắt khi tham gia Vietnam Festival of Creativity and Design 2022.

Lúc bấy giờ, mình đã làm việc với sản phẩm đan lát từ sợi cói, bèo được hơn một năm, và nhận thấy một số vấn đề có thể cải thiện. Việc mình muốn làm là đem các kỹ thuật đan lát đến với các bạn trẻ sinh ra và lớn lên ở chính đất nước giàu có về nguồn nguyên liệu, nhưng vẫn ít ỏi hệ thống kiến thức về các làng nghề và những kỹ thuật thủ công truyền thống. Mình cho rằng, khi thế hệ trẻ, với sự linh hoạt và điều kiện học tập tốt hơn, được tiếp cận với các làng nghề, sẽ tìm ra nhiều cách để kế thừa và phát huy, dù là thương mại hay sáng tạo.

Mình kéo các bạn mình vào dự án. Thế nhưng, các bạn mình không có trải nghiệm tương tự, nên việc đầu tiên mình làm là để cho cả nhóm nghiên cứu sơ lược về các làng nghề, các thợ thủ công ở Việt Nam và tình hình chung của họ. Chỉ khi cả nhóm đã có cùng mức hiểu biết về vấn đề, bọn mình mới ngồi lại và chọn hướng đi cũng như kế hoạch cụ thể cho dự án.

Trong thời gian bọn mình triển lãm thành quả, có rất nhiều bạn trẻ đến xem rồi cảm ơn bọn mình vì đã giới thiệu một mảng văn hóa của đất nước, luôn hiện diện nhưng ít được tìm hiểu. Nhưng mình còn vui hơn khi bọn mình nhìn lại dự án và đồng đội mình nói rằng cách mình đưa ra vấn đề và hướng dẫn nhóm giúp ai cũng hiểu cả bọn đang đi đâu, làm gì và đạt được gì, chứ không phải chỉ để thực hiện một mong muốn chủ quan của mình.

2, Người Học

Người chưa biết gì thì đi học. Nhưng người ‘đã biết gì’ thì cũng có lúc cũng quay lại sự học.

Mỗi Người Học đều muốn và cần được xé nháp nhiều lần để tìm ra bản thảo thỏa mãn nhất, vì thứ mà họ thiếu là kinh nghiệm và khả năng phán đoán, trong khi có dồi dào năng lượng và thời gian. Ưu điểm của Người Học là sẵn sàng làm những công việc được giao cho, thích ứng tốt với môi trường mới và tinh thần học hỏi vẫn đang ở mức cao hơn lòng tự ái.

Cũng như Người Dẫn Dắt, Người Học vẫn cần xác định các ranh giới lành mạnh:

(1) Xác định ranh giới giữa mong muốn của bản thân và lợi ích chung: Câu cửa miệng của Người Học là ‘Em đến đây để học hỏi’ – nghe rất dễ thương, trong khi suy nghĩa cửa não của doanh nghiệp là ‘Nhưng chúng tôi ở đây để kiếm tiền’. Mong muốn của Người Học là ‘được học hỏi’ trong khi lợi ích chung là hiệu suất, thì hãy ‘đòi hỏi’ được hướng dẫn rõ ràng, nắm quy trình làm việc và sự liên quan giữa các bộ phận trong tổ chức để tránh tốn thời gian mò mẫm và dẫm chân đồng nghiệp. Và cũng hãy sẵn sàng thừa nhận những kỹ năng mình không biết để được chuẩn bị trước khi làm việc được giao.

Mơ hồ thật đáng sợ. Khi là Người Học, mình có bao nhiêu ngán ngẩm với những nhiệm vụ không rõ mục đích dẫn đến việc phải sửa đi sửa lại vô số lần, thì đến khi làm Người Dẫn Dắt, mình có bấy nhiều chán chường với những thực tập sinh đến ‘học hỏi’ nhưng thụ động và không có sẵn kế hoạch.

(2) Tìm hiểu các bên liên quan:

Giai đoạn đi thực tập hoặc mới đi làm có rất nhiều thứ cần làm quen khiến Người Học không dễ để phân tích tình hình ở môi trường làm việc. Chậm lại một chút để tìm hiểu về tiền bối, đồng nghiệp và khách hàng có lẽ sẽ giúp ta đỡ rơi vào những sự cục rối nùi.

Trong khi các tập đoàn có hệ thống nhân sự và phân công rõ ràng, thì các start-ups thường để nhân viên kiêm nhiệm nhiều vị trí khác nhau. Dẫu thế, vẫn có một điểm giao là những nhân viên đến từ những nền tảng khác nhau, mang mục đích khác nhau sẽ có cách tiếp cận khác nhau đối với công việc. Người có nền tảng hàn lâm, người đến từ đam mê và tự học hay người chuyển ngành nhảy việc đều có những ưu thế và điểm mù – thế nên, được học từ nhiều phía chắc chắn sẽ tạo cho Người Học một cái nhìn đa chiều hơn.

Bên cạnh đó, các công ty thường cũng công bố tầm nhìn, mục tiêu và sứ mệnh của họ trên các phương tiện truyền thông. Đây cũng là một dấu mốc để Người Học có thể so sánh giữa tầm nhìn lý thuyết và hoạt động thực tiễn đang diễn ra ở văn phòng để đánh giá xem đó có phải là môi trường phù hợp với mình hay không.

Ngoài ra, lưu tâm đến các kiểu khách hàng cũng là một việc thú vị. Chẳng hạn, trên kết hoạch, một công ty chia ngân sách và nguồn lực nhân sự cho cả hai hướng thiết kế: nghiên cứu và thương mại, nhưng thực tế khách hàng lại đến bảy phần là quan tâm đến giá cả và ưu tiên đặt lại các đơn hàng đã mua trong nhiều năm, thì có thể đoán được khối lượng công việc sẽ được phân chia như thế nào.

Sẽ không có gì để nói nếu một Người Học gặp được Người Dẫn Dắt phù hợp, môi trường trong sạch và khách hàng có cùng hệ giá trị. Thế nhưng, ở chiều ngược lại, khi mọi thứ không ăn khớp mà Người Học thì mục tiêu cá nhân chính là kim chỉ nam giúp họ cân đo đong đếm lợi hại để ở lại hay ra đi mà không lo sợ đã bỏ sót điều gì.

3, Những hình ảnh phản chiếu

Thời điểm mình trở thành Người Dẫn Dắt có lẽ là khoảnh khắc chuyển tiếp giúp mình nhìn thấy rõ ràng nhất ‘nỗi khổ’ của cả hai phía – dẫn dắt và được dẫn dắt.

Có những người có cảm nhận, hình dung về những gì họ mong muốn thể hiện, nhưng chưa có cách thức nào để làm sáng tỏ hình dung đó cho đội ngũ. Khi đặt họ vào vị trí hướng dẫn, họ cũng cần sự tin tưởng và tôn trọng từ đồng đội, nhưng lại không có gì để thuyết phục người khác. Những Người Dẫn Dắt mơ hồ này, hoặc trốn tránh khỏi trách nhiệm của mình, hoặc có xu hướng làm việc với những người ‘dễ bảo’ để tránh những bất đồng không mong muốn.

Quanh mình, có người cũng hay làm ‘việc sếp giao cho’ dù không biết để làm gì, hoặc biết là nó không đi đến đâu. Mình nhớ lại, thời sinh viên, bọn mình cũng chỉ biết dựa vào may mắn để gặp những giáo viên hướng dẫn ‘hợp cạ’ và chỉ có thể than thở với nhau nếu giáo viên dẫn Đông chỉ Tây làm cả bọn chao đảo. Lũ sinh viên thiết kế có lẽ là lũ trưởng thành trong mớ nghi ngờ bản thân nhiều nhất, vì sản phẩm của thiết kế không phải là một tác phẩm nghệ thuật chủ quan mà là một ‘giải pháp’, cần sự đánh giá và công nhận từ số đông. Khi quá trình nghiên cứu, học tập, đánh giá không giúp định hướng được tư duy vẫn còn non trẻ, các bạn ra trường rồi vẫn khó mà biết mình đang ở đâu và giá trị của mình là gì.

Dường như cả ở nhà trường và xã hội, sự thiếu rõ ràng trong mục đích cũng như minh bạch trong hành động đã đẩy những lớp người trẻ vào đời với sự mơ hồ, từ đó dễ bị lợi dụng, hoặc dễ tha hóa và lợi dụng người khác.

Khi nhìn vào hình ảnh của những Người Dẫn Dắt đang lạc lối và hệ quả mà họ tạo ra cho những người đi theo, mình biết rằng mình cần giữ sự khách quan và minh bạch trong từng dự án mình tham gia. Mình hiểu rằng khả năng thấu hiểu và đáp ứng nhu cầu chính đáng của khách hàng cũng như khả năng phát triển tư duy và kỹ năng của từng thành viên mới là giá trị và sức mạnh của một đội ngũ thiết kế. Cá tính của mình, mộng tưởng của mình có thể đặt ở các dự án cá nhân – chẳng hạn như việc viết lách này.

Khi nhìn vào hình ảnh của những Người Học cần sự hướng dẫn của mình, mình nhớ lại quãng thời gian khi mình cũng ở ngưỡng cửa đó. Mình luôn cần biết lý do – ‘động cơ’ – để bắt đầu làm bất cứ việc gì. Mình từng cứng đầu và không chịu lùi bước nếu không cảm thấy thuyết phục. Thế nhưng mình cũng thiếu kinh nghiệm, kỹ năng và từ sự thiếu tự tin, mình đã cực kỳ mong muốn những người đi trước có thể làm điều gì đó ‘thần kỳ’ và giúp mình giỏi hơn.

Vậy nên, giờ thì mình luôn đảm bảo điều đầu tiên khi vào việc là những người tham gia phải biết họ đang làm gì, còn mình cần tìm hiểu họ có muốn cũng như cần dự án này hay không. Việc hiểu bản thân và đội ngũ giúp mình học cách tin tưởng và trao quyền cho đồng đội, để họ cũng có không gian tìm hiểu ưu khuyết của bản thân và phát triển sự tự tin. Khi không phải kiểm soát tất cả mọi thứ, mình lại có thời gian và sức lực để làm điều mình thích và tạo ra môi trường lành mạnh cho những người cùng thuyền.

Tạm kết

‘Hãy tự mình thắp đuốc lên mà đi’ – Bụt Đà

Đuốc của mình, tạm thời là thái độ sống tưng tửng, soi cho mình một đường tỉnh táo không khách khí với bất kỳ sự mơ hồ nào.

Còn, bạn hiểu như thế nào, thích điều chi và tin vào lẽ gì?

___

Chú thích:

(1) & (2) Mình mượn hai định nghĩa về ‘thiết kế’ và ‘nghệ thuật’ dưới đây để nói đến sự khác nhau về bản chất của hai ngành nghề.

“Design is a plan for arranging elements in such a way as best to accomplish a particular purpose.” (Thiết là là một bản phương án sắp xếp các yếu tố đang có nhằm thực hiện được một mục tiêu cụ thể.)

― Charles Eames, kiến trúc sư, nhà thiết kế và nhà làm phim người Mỹ

“ ‘Art’ is the expression or application of human creative skill and imagination, typically in a visual form such as painting or sculpture, producing works to be appreciated primarily for their beauty or emotional power.” (Nghệ thuật là một biểu hiện của khả năng sáng tạo và tưởng tượng của loài người trong việc tạo ra các tác phẩm được yêu quý bởi vẻ đẹp và cảm xúc được đặt vào chúng. Nghệt thuật thường biểu hiện dưới hình thái như tranh vẽ, điêu khắc hay phim ảnh.)

― Oxford Languages Dictionary